'अर्थपूर्ण जीवनाचा समाजात शोध' घेण्यासाठी २००६ साली डॉ. अभय आणि डॉ. राणी बंग यांनी तरुणांसाठी विकसित केलेली शिक्षणप्रक्रिया म्हणजे 'निर्माण'...

समाजात सकारात्मक बदल घडवून आणण्यासाठी विविध समस्यांचे आव्हान स्वीकारणा-या व त्याद्वारे स्वत:च्या आयुष्याचा अर्थ शोधू इच्छिणा-या युवा प्रयोगवीरांचा हा समुदाय...

'मी व माझे' याच्या संकुचित सीमा ओलांडून,त्यापलीकडील वास्तवाला आपल्या कवेत घेण्यासाठी स्वत:च्या बुद्धीच्या,मनाच्या व कर्तृत्वाच्या कक्षा विस्तारणा-या निर्माणींच्या प्रयत्नांचे संकलन म्हणजे "सीमोल्लंघन"!

निर्माणबद्दल अधिक माहितीसाठी - http://nirman.mkcl.org; www.facebook.com/nirmanforyouth

Wednesday 31 December 2014

सीमोल्लंघन: नोव्हेंबर-डिसेंबर, २०१४

सौजन्य: अमृता ढगे

नमस्कार मित्र-मैत्रिणींनो

दोन प्रयोग:
            निर्माणच्या नियमित प्रक्रियेला पूरक अशी दोन प्रायोगिक कार्यशाळा सर्चमध्ये झाल्या. IIT मुंबईतील TATA Center for Technology & Design चे ३३ फेलोज व प्राध्यापक आणि गुजरातमधील MD (Preventive & Social Medicine) चे ३९ विद्यार्थी या कार्यशाळांत सहभागी झाले होते.

            दोन्ही कार्यशाळांतील युवांचे वय निर्माणच्या युवांच्या सरासरी वयापेक्षा जास्त होते. दोन्ही कार्यशाळांतील युवा post graduation करत असून पुढील १-२ वर्षांत ते आपले कॉलेजमधील शिक्षण पूर्ण करून करीअर सुरू करतील. अशा युवांना गडचिरोलीतील case studiesfield visitsच्या माध्यमांतून Bottom of Pyramid बद्दल व त्यांच्या समस्यांबद्दल जाणीव व्हावी, सर्चचा action-research च्या माध्यमातून problem solving approach त्यांच्या-पर्यंत पोचावा व त्यांना आपल्या ध्येयाबद्दल स्पष्टता यावी असे या कार्यशाळांचे ध्येय होते. अमराठी युवांच्या निर्माणसदृश कार्यशाळा कशा आयोजित कराव्या याबद्दल निर्माण टीमचे शिक्षण झाले. 
            IIT मुंबईच्या कार्यशाळेतील युवक करण वोहरा याने आपल्या कुंचल्यातून ही कार्यशाळा चित्रबद्ध केली असून (उजवीकडील चित्र) लवकरच या शिबिराची चित्रपुस्तिका तो आपल्यासोबत शेअर करेल.

या कार्यशाळेला लोकमत Oxygen ने उत्तमरित्या कव्हर केले. 
Oxygen मधील लेखाची लिंक http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=31&newsid=1220

लाईक?
बदलत्या कालानुसार अखेर निर्माणचे अधिकृत फेसबुक पेज सुरू झाले आहे. या पेजवर पुढील गोष्टी update केल्या जातील:
१.      सामाजिक क्षेत्रात काम करण्याच्या संधी व फेलोशिप
२.      निर्माणसंबंधित घडामोडी
३.      सीमोल्लंघनमधील ठराविक बातम्या
या पेजचा पत्ता: https://www.facebook.com/nirmanforyouth
तरी या पेजला भेट द्या. लाईक करा. आणि पुन्हा पुन्हा भेट देत रहा...

गडचिरोलीच्या मलेरियाशी दोन-दोन हाथ

गडचिरोली-पावसाळा-मलेरियाची साथ हे दरवर्षीचं समीकरण. हे समीकरण सोडवण्याची जबाबदारी सर्चचे मोबाईल मेडिकल युनिट सांभाळणाऱ्या भूषण देववर आली. ते सुटले का? ते सोडवण्याची काय प्रक्रिया होती? त्यादरम्यान भूषणचे काय शिक्षण झाले? वाचूया त्याच्याच शब्दांत...

मलेरिया हा गडचिरोली जिल्ह्यासाठी एक मोठा 'थंडी वाजून ताप आणणारा' प्रश्न आहे. २०११-१२ च्या सरकारी आकडेवारीनुसार गडचिरोली जिल्ह्याची लोकसंख्या महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येच्या १% पेक्षाही कमी आहे. मात्र महाराष्ट्रातील मलेरियाच्या एकूण रूग्णांपैकी जवळपास १४% रूग्ण गडचिरोली जिल्ह्याचे आहेत. मलेरियाचे प्रामुख्याने Plasmodium-vivax (PV) व Plasmodium-falsiparum (PF) हे दोन प्रकार भारतात आढळून येतात. यापैकी PF मलेरियाचा उपचार जर झाला नाही तर तो जीवघेणा ठरतो. PF मालेरियाचेच रुपांतर cerebral (मेंदू) मलेरिया मध्ये होते, व ह्याच PF मलेरियाचे रूग्ण गडचिरोलीत प्रामुख्याने दिसून येतात (75%). मुंबईत हेच प्रमाण ८% आहे. गडचिरोलीचा मलेरिया chloroquine resistant आहे. (chloroquine हे औषध सामान्यतः मलेरियाच्या उपचारासाठी सर्वत्र वापरले जाते.)
            साधारण पावसाळ्या नंतर मलेरियाचे प्रमाण वाढते. मलेरियाशी दोन हाथ करण्यासाठी मी व सर्चच्या मोबाईल मेडीकल युनिटची (MMU) आमची सर्व टीम सज्ज होतो. ४५ आदिवासी दुर्गम गावांचा मलेरिया नियंत्रण करण्याचा हा माझा पहिलाच अनुभव होता.
            ऑगस्ट महिन्यात काही गावात साधारण एक-दोन मलेरियाचे रूग्ण आढळून येऊ लागले. ह्या महिन्यात ४५ गावांतील एकूण १२००० लोकसंखेपैकी २२ मलेरियाचे रूग्ण आढळून आले. मलेरियाची चाहूल लागली होती. मलेरियाचे प्रमाण इथून पुढे वाढणार हे लक्षात आले, व त्यानुसार आम्ही आमची जय्यत तयारी सुरु केली. MMU ऑफिसला war रूमचे रूप दिले. दरवर्षीच्या अनुभवाप्रमाणे कोंदावाही व त्याच्या आजूबाजूच्या गावांमध्ये मलेरियाचे प्रमाण खूप जास्त असते. म्हणून ह्या गावांच्या महिन्यात एकऐवजी दोन-दोन भेटींचे नियोजन केले. औषधे, मलेरियाचे गावातल्या गावात तात्काळ निदान करण्यासाठीचे RDK(Rapid Diagnostic Kit) हे सुद्धा मुबलक प्रमाणात आधीच उपलब्ध करून घेतले होते. सोबतच लोकांमध्ये जागृतीसाठी आम्ही गावा-गावात आरोग्यशिक्षण करण्याचेही नियोजन केले. मालेरीया war साठी लागणारी सगळी हत्यारे आमच्याकडे होती.
             सप्टेंबर महिना आला. आता शत्रू बळकट होत चालला होता. ह्या महिन्यात मलेरियाच्या रुग्णांची संख्या एकदम २२ वरून ११९ वर गेली व ऑक्टोबर मध्ये ही संख्या ११४ वर राहिली. आता आम्ही थोडे अधिक सतर्क झालो. आमचे प्रयत्न सुरूच होते जास्तीत जास्त रुग्णांना उपचार करण्याचे.
            नोहेंबर महिना सुरु झाला. पहिल्याच दिवशी कोंदावाही ह्या गावात गेलो तिथे तर ५०० लोकसंख्येत तब्बल ७१ मलेरियाचे रूग्ण आढळून आले. आता परिस्थिती फारच गंभीर होत चालली होती. सर्चच्या रुग्णालयात सुद्धा रूग्णांची संख्या वाढत होती व मेंदूच्या मलरियाचे रूग्णसुद्धा आता आढळून येऊ लागले.
            आम्ही आमच्या war रूम मध्ये बसून कुठल्या गावात मलेरियाचे प्रमाण अधिक आहे हे शोधून काढलं. ह्यादरम्यान वेळोवेळी योगेश दादचे मार्गदशन मिळतच होते. मलेरियाग्रस्त गावांसाठी विशेष कृती कार्यक्रम आखला. आम्ही तातडीने दंतेश्वरी सेवकांचे शिबीर आयोजित केले. त्यात त्यांना मलेरियाच्या वाढत्या प्रमाणाची व त्यावर नियंत्रण व निदान करण्याची तसेच गंभीर रूग्ण ओळखून सर्चला रेफर करण्याची माहिती दिली. तसेच त्यांच्या गावात मलेरियाचे प्रमाण कुठे जास्त आहे हे जाणून घेऊन आम्ही आमची भेट प्राधान्यक्रमाने त्या गावांत देण्याची तयारी केली. त्या गावांत २ भेटी द्यायच्या ठरवल्या. मलेरियाचे आरोग्यशिक्षण केले व मच्छरदाणीचा वापर करण्यास आम्ही लोकांमध्ये जनजागृती केली. निरीक्षणातून असे लक्षात आले की मच्छरदाणी ही भारीत करण्याची (औषधीत बुडविण्याची) खूप गरज आहे. दर सहा महिन्यांनी मच्छरदाणी भारीत करावी लागते. भारीत न केलेल्या मच्छरदाणीचा उपयोग होत नाही. त्यासाठी आम्ही शासनाकडे डेल्टामिथ्रीन नावाच्या औषधाची मागणी केली. (या औषधाचा उपयोग मच्छरदाणी भारीत करण्यासाठी होतो. हे औषध शासनामार्फतच मिळू शकते.). धक्कादायक बाब म्हणजे ऐन मलेरियाच्या साथीत शासनाकडे हे औषधच उपलब्ध नव्हतं. तसेच ACT ची लहान मुलांसाठीची एकही गोळी शासनाकडे उपलब्ध नव्हती. ACT हे औषध PF मलेरियाच्या उपचारासाठी देतात. सर्चने वर्तमानपत्रे व टीव्ही न्यूज चॅनल्स यांच्यामार्फत आवाज उठवल्यानंतर शासनाने डेल्टा मिथ्रीन त्वरित उपलब्ध करून दिले. प्रत्येक गावातील दंतेश्वरी सेवकाला हे औषध देण्यात आले व गावातील मच्छरदाण्या भारीत करण्याचे काम त्यांनी केले.
            नोहेंबर महिन्यात सगळ्यात जास्त ४१० रूग्ण आढळून आले. ह्या सगळ्याचा उपचार करण्याचा दिव्य अनुभव आम्ही घेतला. आता मालेरियाचे प्रमाण भरपूर कमी आहे. मलेरियाचे प्रमाण जास्त का अढळले? तर ह्यावर्षी पाऊस हा उशिरा अनियमित आला व त्यामुळे मच्छरवाढीला अनुकूल असे वातावरण होते.
            ह्या मलेरिया नियंत्रण कार्यक्रमात माझे खूप मोठे पब्लिक हेल्थचे शिक्षण झाले. मोठ्या प्रमाणावर एखाद्या रोगाचे नियंत्रण कसे करावे हे शिकायला मिळाले. टीमवर्क किती महत्वाचे आहे हे सुद्धा लक्षात आलं. निर्माणच्या ५.२ शिबिरात जे मलेरिया, डायरिया इ. आजारांचे प्रमाण नियंत्रित करण्यासाठी जे ग्रुप Presentation केले ते काम प्रत्यक्ष करण्याची संधी ह्यातून माला मिळाली. शिबिरादरम्यान किंवा शिकत असताना रोगचिकित्सा व त्याच्या नियंत्रणाबद्दल लिहिणे, वाचणे व त्याविषयी बोलणे मजेशीर व कधी-कधी भीतीदायक असते. परंतु प्रत्यक्षात तो एक संघर्ष असतो. परंतु तो वेगळाच आनंद व समाधान आपल्याला देवून जातो.

 स्रोत: भूषण देव, drbhushandeo@gmail.com

निर्माणीच्या नजरेतून



'निर्माणीच्या नजरेतून' साठी फोटो धुंडाळताना मुक्ता नावरेकर ला सापडलेले हे दोन फोटो आणि त्यामागची कहाणी ..
            “जव्हारला एका गावात गेलो तेव्हा आम्हाला दारूच्या नशेतल्या एका म्हातारीने पकडलं आणि पैसे मागू लागली (या गावाला पिदाडांचं म्हणजे दारू पिणार्‍यांचं गाव म्हणूनच ओळखतात). मग सहज लक्ष गेलं तर तिच्या घरात एक कुपोषित बाळ दिसलं. चौकशी केल्यावर कळलं की त्या बाळाची आई ३ महिन्यापूर्वी वारली, ती सुद्धा दारू प्यायची, बाळाचे वडीलही दारू पितात. मग निर्माणच्या काही डॉक्टर मित्रांना (काय करता येईल ते) विचारलं. त्यांच्या सांगण्यावरून आधी आशा, अंगणवाडी ताईंना भेटण्याचा प्रयत्न केला. नंतर संजय पाटीलांच्या मदतीने जव्हारच्या सरकारी दवाखान्यात कळवलं. तिथले डॉक्टर काही सहकार्‍यांबरोबर गावात गेले तर आजीबाई पुन्हा दारूच्या नशेत ! तिने एवढी शिवीगाळ केली की त्यांनाही पळ काढावा लागला.
            नंतर एकदा तिने त्या बाळाला दवाखान्यात अॅडमिट केलं खरं, पण काही दिवसानंतर ती पळून घरी आली. मग पुन्हा डॉक्टर मित्रांच्या सांगण्यावरून बाळाला म्हशीचं दूध सुरु केलं. सुरवातीला स्वतःच नेउन दिलं, मग तिला पाणी घालून गरम करायला शिकवण्याचा प्रयत्न केला. तो थोडा यशस्वी झाला. मग गावातलाच गवळी तिला रोज दूध देऊ लागला. ( मी जव्हारला फक्त ५-६ वेळाच गेले, त्यामुळे फार पिच्छा करू शकले नाही) शुभदा त्याला महिन्याचे पैसे देऊन ठेवायची. २ महिन्यात बाळाची तब्येत थोडी सुधारली. दुसऱ्या फोटोत जरा फरक दिसतोय. पण आजीची दारू आणि वडिलांचा नाकर्तेपणा सुरूच आहे. त्या बाळाची ४-५ वर्षांची बहीण दिवसभर त्याला सांभाळते.. आजी शुद्धीवर असेल तर भात शिजवते. वडील बडबड करतात, आणि अंगणवाडी ताई कधीच भेटत नाही..”

स्रोत: मुक्त नावरेकर, muktasn1@gmail.com

पुस्‍तक परिचय

 गंगेमध्‍ये गगन वितळलेअंबरीश मिश्र
            गांधींविषयीचे पुस्‍तक या कुतूहलापोटी गंगेमध्‍ये गगन वितळले हे पुस्‍तक वाचायला घेतले. गांधींचा राजकीय, आध्‍यात्मिक, वैचारिक प्रवास श्री अंबरिश मिश्र यांनी या पुस्‍तकातून मांडला आहे. गांधीचे चरित्र माहित असणार्‍यांनाही हे पुस्‍तक वाचावेसे वाटेल, कारण या पुस्‍तकांत गांधीच्‍या जीवनमार्गाचा त्रयस्‍थपणे विचार केलेला आहे. काळाच्‍या पटावर मोहनदास गांधी ते महात्‍मा गांधी असे उलगडत जाणारे गांधी आपल्‍याला समजतात. गांधीच्‍या मोठेपणाबरोबरच त्‍यांच्‍या प्रयोगातील यश-अपयश देखील लेखकाने छान विशद केले आहे.
            दक्षिण आफ्रिकेमध्‍ये विचारांची जडणघण होत असतानाचे गांधी, फिनिक्‍स, टॉलस्‍टॉय आश्रमात प्रयोग करताना अपयश आल्‍यास, प्रयोग बंद करून ‘अजून पुष्‍कळ परिवर्तन करावे लागेल’ असे म्‍हणारे गांधी आपल्याला या पुस्तकात सापडतात.
            गांधींची माणसं जोडण्‍याची कला, त्‍यांचं संघटनकौशल्‍य, थक्‍क करून टाकणारं असं आहे. महादेवभाई, जमनालालजी बजाज, हरिलाल गांधी, मनुबेन गांधी यांच्या नरजेतील गांधीजी आपल्‍याला कळतात. त्‍यांचातले पत्रसंवाद, ‘गीता, सत्‍याग्रह, जीवन कसे जगावे’ या विषयी होणारी चर्चा, या गोष्‍टींचा घटनाक्रम आपल्‍यासमोर उभा राहतो. तसेच महादेवभाई, जमनालालजी बजाज व यांसारख्‍या निष्‍ठावान सहकार्‍यांची सर्मपणवृत्‍तीही दिसून येते. राष्‍ट्रीय चळवळीचा तो मंतरलेला काळ, गांधीच्‍या नेतृत्‍वाखाली प्राणपणाला लावून स्‍वांतत्र्ययुध्‍दात उतरलेली असंख्‍य माणसं, त्‍यांचे क्‍लेश-आनंद, गांधींनी लोकसहभागातून उभी केलेली चळवळ, त्‍यातले चढउतार, त्‍या चळवळीतली माणसं, त्‍यांचे भले-बुरे अनुभव या साऱ्या गोष्टी पुस्तकातील महादेवभाईंच्या प्रकरणांमधून उलगडत जातात.
            लेखक मनुबेन गांधी यांना सत्‍तांतराच्‍या महानाट्याची निरूपक म्‍हणून संबोधतात. देशाच्या फाळणीच्या साक्षीदार असणाऱ्या मानुबेन गांधींच्या दैनंदिनीतील गांधीजीचे अहिंसेबद्दलचे विचार विशेष उल्लेखनीय वाटले. फाळणीपेक्षाही देशभर उसळलेल्‍या हिंसाचाराने आणि रक्‍तपातानं गांधीजी खिन्‍न झाले होते. ‘आज विरोचित अहिंसेची गरज आहे’ असे म्हणणारे गांधीजी, दुर्बलतेतून पत्करलेल्या अहिंसेपेक्षा सक्षम असताना पालन केलेल्या अहिंसेचे महत्व अधोरेखित करतात आणि वीरत्व आणि अहिंसेची अद्भुत सांगडही घालून देतात.
            अहिंसा आणि सत्‍याचा छिन्‍नी हातोडा घेउन नवभारताचं शिल्‍प साकारण्‍यात आपण कमी का पडलो, यांची विस्‍तृत कारणमीमांसा लेखकाने केली आहे. विज्ञानवाद- समाजवाद- निधर्मीवाद- पंचवार्षिक योजना- भाक्रा धरण या सगळया गोष्‍टींमध्‍ये ग्रामपातळीपर्यंत सत्‍तचे विक्रेद्रीकरण, सार्वजनिक निधीचा चोख हिशेब, जबाबदारीचं तत्‍व अशा गांधींच्‍या गोष्‍टी मागे कशा पडत गेल्‍या याची जाणीव करून देतो.
            सत्‍य, अहिंसा, दया, क्षमाशीलता या उदात्त तत्त्वांपेक्षा गांधी आपली दैनंदिन कामे कसे करत, एखांदं छोंटं कामदेखील किती कौशल्‍याने, चिकाटीने करत, यांचे वर्णन लेखक करतो. गांधींमधला पत्रकार, त्‍यांचं व्‍यवस्‍थापन कौशल्‍य, या गुणांची जाणीव आपल्‍याला होते.
            थोर नेत्‍यास दैवत न मानता, त्‍याचा सर्वप्रथम माणूस म्‍हणून विचार करायला हवा ही नवी दृष्‍टी या पुस्‍तकाने मला दिली.

ऋतगंधा देशमुख, hrt.deshmukh@gmail.com

निर्माणीच्या नजरेतून















पाणी प्रश्न!
 उन्हाळापावसाळाहिवाळा.... कोणताही ऋतू असो... पाणी घरपोच कधीच नाही. याचे उत्तर कोणाकडे मागवे/ आम्हाला मदत कोण करणार असे आमच्या गावातील लोकांचे प्रश्न. आम्ही गावकरी यावर काही उत्तर स्वत:च  निर्माण करू शकू काहा प्रश्नच पडत नाही आणि प्रश्न पाडायला वेळही नाही.
स्रोत: अश्विन भोंडवे, ashwin.bhondave@gmail.com 

कविता

MAKE THE ORDINARY COME ALIVE

Do not ask your children
to strive for extraordinary lives.
Such striving may seem admirable,
but it is the way of foolishness.
Help them instead to find the wonder
and the marvel of an ordinary life.
Show them the joy of tasting
tomatoes, apples and pears.
Show them how to cry
when pets and people die.
Show them the infinite pleasure
in the touch of a hand.
And make the ordinary come alive for them.
The extraordinary will take care of itself.

-William Martin